Tantra en het mixen van tradities

Door Janne van Berkel
Aghora
Vanuit zijn opleiding tot religiewetenschapper schrijft Janne genuanceerd over onderwerpen die een brug slaan tussen klassieke Tantra en de moderne tijd. Het blog is ook terug te lezen op Tantrawijzer

Tantra en het mixen van tradities

“Ja maar, hoe zit het nou eigenlijk echt?”

Zo gauw mensen weten dat ik me in mijn studie in Tantra verdiept heb komt deze vraag naar boven. De wereld achter Tantra kan nog weleens verwarrend zijn. Er is zo veel te beleven en soms lijkt het alsof iedereen een andere waarheid preekt.

Op de vraag “hoe zit het nou echt?” zal ik hier geen antwoord geven. Wel hoop ik je wat meer inzicht te geven in hoe verschillende tradities en werelden elkaar kunnen beïnvloeden en hoe je daar je weg in kunt vinden als het allemaal te verwarrend wordt.

Ik zal eerst kort vertellen hoe Tantra altijd in gesprek is geweest met de ‘buitenwereld’ of de gevestigde orde. Tantra heeft nooit op zichzelf gestaan. Daarna beschrijf ik verschillende tradities en ideeën en hoe tantra hiermee in gesprek is.

Tantra voorbij de Hokjes

Als het gaat over Tantra dan is dat vaak over hoe Tantra anders is dan andere stromingen. Wat onderscheidt Tantra van de rest. Zo creëren we (vaak onbewust) een hokje waar we Tantra in plaatsen. Hiermee lijkt het een fenomeen wat op zichzelf staat en weinig verbinding heeft met de wereld eromheen. Dat zorgt ervoor dat we gemakkelijk kunnen zeggen “Tantra is goed/slecht, of liefde/misbruik”. Maar het maakt het moeilijker om dat wat Tantra goed of slecht maakt een plek te geven in de dagelijkse werkelijkheid. Wanneer je iets afzondert en op zichzelf plaatst, kan je het steeds moeilijker integreren met de context waar je je in bevindt. Tantra heeft altijd contact gehad met de culturele context waarin het bestond en ook uitgewisseld met diverse tradities die nauw met Tantra verbonden zijn.

Zelfs als je een hokje zou hebben voor de Tantra traditie, dan nog zou dit een organisch concept zijn. Een traditie kan je zien als een complete set aan ideeën, gebruiken, rituelen die samen een kader vormen (bijvoorbeeld Tantra) en overgeleverd worden van generatie op generatie. Een traditie verhoudt zich altijd tot haar omgeving en tot de mensen die de traditie vormen. Dus wanneer cultuur, omgeving, of mensen veranderen, verandert de traditie mee. Vaak op een wat trager tempo waardoor de indruk kan ontstaan dat een traditie vast zit. Maar als je over een langere periode kijkt dan zie je in ieder traditie wel beweging.

Hoe dat in de Tantrische traditie (tradities?) zit wil ik hier bespreken, om een beeld te geven van welke elementen je allemaal terug kan vinden in Tantra en waar ze vandaan komen. Dit wordt een vrij breed beeld, en mogelijk roept het meer vragen op dan het beantwoordt. Ik zou zeggen, pik eruit op wat je raakt, wat je herkent in je eigen visie (of juist wat je afschrikt of niet kan plaatsen). Dat helpt je ook zien waar je zelf eigenlijk staat in dat grote plaatje.

Tantra

Laat ik dan maar beginnen met wat ik versta onder Tantra. Tantra is een religieuze of spirituele stroming die in India opkomt rond de 6e eeuw. Kenmerkend aan Tantra is dat het zowel streeft naar verlichting (één worden met je goddelijke zelf) als naar genieten van dit menselijke leven. Het is een pad naar innerlijke rust en vrijheid, binnen dit leven.
De tastbare werkelijkheid om ons heen, inclusief al onze individuele ervaringen, wordt gezien als energie die ingezet kan worden in die ontwikkeling naar rust en vrijheid. In Tantra wordt gebruik gemaakt van meditaties, visualisaties, houdingen, mantra’s en ademhalingstechnieken. Ieder moment en iedere ervaring kan een basis tot meditatie vormen.
Om een beeld te krijgen van wat Tantra inhoudt moet je ook weten waar bepaalde ideeën vandaan komen. Als je kijkt naar de klassieke Tantra (6e tot 16e eeuw) in India, tot welke culturen en levensvisies moest zij zich dan verhouden, en hoe deed ze dat?

Veda’s

De cultuur waarin Tantra opkomt is die van het orthodoxe Hindoeïsme, gebaseerd op de Veda’s en Upanishaden. Dit is een cultuur van externe rituelen, er worden offers gebracht aan de goden en het idee is dat de goden uiteindelijk de touwtjes in handen hebben. De rituele handelingen zijn grotendeels gericht op aardse doelen (meer bezit, betere gezondheid, nakomelingen, de vijand verslaan). Leven gebeurt volgens bepaalde regels en wanneer je die regels volgt dan doe je het goed en kan je na een aantal levens uit de cyclus van reïncarnatie komen. Dit zie je bijvoorbeeld in het kastenstelsel waarbij het grootste deel van je lot al bij je geboorte vastligt. Er is hier ook altijd een afstand tussen jou als mens en de godenwereld, die is alleen via ‘tussenpersonen’ te bereiken bijv. via vuuroffers.
Het Tantrisch wereldbeeld zet zich sterk af tegen dit orthodoxe Hindoeïsme. Het kastensysteem wordt bekritiseerd, het wordt als mens wel mogelijk om direct in contact te komen met het goddelijke, en verlichting is niet meer iets wat ontstaat na vele levens lang alle regeltjes gevolgd te hebben, maar kan actief in dit leven bereikt worden.

Volksreligies

Een groot deel van de godheden in Tantra is meegekomen vanuit de Indiase volksreligies. Deze hadden voor alles wel een godheid. Zo is de godin Kali te herleiden tot een volksgodin die een bepaalde vorm van de pokken veroorzaakte (en dus ook kon voorkomen als ze je goed gezind was). Ook hier komen rituelen voor die je als magisch kan zien; goden en demonen worden naar je hand gezet om zo weer aardse doelen te bewerkstelligen.

Ayurveda

Ayurveda is een traditionele geneeswijze uit India die een aantal verschillende takken kent, van voedingskunde tot chirurgie. Ayurveda werkt niet alleen om zieke mensen beter te maken, maar ook om gezonde mensen nog fitter te maken, of gezond te houden. Een tak van Ayurveda, onder andere gericht op het verlengen van de levensduur (tot aan onsterfelijkheid) is Rasayana. Hierin vind je een verbinding tussen het fysieke lichaam en het energetische of spirituele lichaam. Door je fysieke lichaam zo te beïnvloeden dat je onsterfelijk wordt heb je veel meer tijd om aan je spirituele ontwikkeling te werken. Zoals gezegd richt Tantra zich op verlichting in dit leven (alleen mensen kunnen verlicht raken en je weet nooit als welk wezen je een volgend leven incarneert), dus door je leven te verlengen vergroot je de kans op verlichting in dit leven.

Advaita Vedanta

Een bekende filosofie in het Hindoeïsme is de Vedanta, wat zoiets betekent als ‘na de Veda’s’, of ‘einde/conclusie van de Veda’s’. En daarbinnen heb je de Advaita Vedanta, een filosofie die uitgaat van nondualisme, dus dat alles uiteindelijk één is. Tussen Advaita Vedanta en Tantra zijn veel parallellen te vinden. Zo is het grootste deel van de Tantrische stromingen ook nondualistisch gericht. Ook gaan ze allebei uit van een bepaalde hiërarchie in ‘werkelijkheidsprincipes‘ waaruit de wereld is opgebouwd. In zowel Tantra als Advaita Vedanta staat bovenaan één overkoepelend principe wat de rest omvat.
Een groot verschil is echter dat de tastbare werkelijkheid en de ervaring geen rol krijgen in het hoogste principe, dat is meer een pure leegte. In Tantra zijn de tastbare werkelijkheid en het transcendente ‘Zijn’ gelijkwaardig en kan je juist ook door ervaring en actieve meditaties tot verlichting komen.

Yoga

Een traditie die veel verwantschap heeft met Tantra is de Yoga. Yoga komt van de stam ‘yug’ die weer verwant is met het Nederlandse woord juk. In Yoga neem je het juk op je van jouw spirituele pad. Waar je in de orthodoxe religies externe offers brengt word je in Yoga dus zelf het offer. Iedere handeling kan daarmee een offer aan de goden worden, de religieuze ervaring wordt als het ware intern gemaakt.
Yoga heeft een heel systeem van oefeningen ontwikkeld om met je innerlijke energie te werken. Veel van die elementen zijn in Tantra overgenomen en verder uitgewerkt. Denk daarbij aan asanas, mudras, bandhas, of pranayama.

Boeddhisme

De Boeddhistische Tantra is sterk beïnvloed door de Hindoeïstische Shaiva Tantra uit India, het gebruik van Sanskriet mantra’s wordt overgenomen, evenals Hindoeïstische godheden.
Een belangrijk kenmerk van Boeddhistische Tantra wat je ook in Indiase Tantra terugvindt is de identificatie met de godheid. In tegenstelling tot het orthodoxe Boeddhisme waarin gestreefd wordt naar het bereiken van je eigen Boeddhanatuur door middel van meditatie en het uitschakelen van de zintuigen etc. wordt in het Tantrisch Boeddhisme die éénwording gezocht via het erkennen dat die Boeddhanatuur al in je zit en je je daar alleen maar mee hoeft te identificeren.
Het opkomen van verlangens wordt daarin als iets waardevols gezien. Verlangens moeten niet onderdrukt worden of weggestopt, maar mogen ervaren worden (als verlangen, niet direct als bevrediging van dat verlangen). Zo wordt een vleselijk of aards verlangen getransformeerd tot een spiritueel verlangen en een opstap naar de ervaring van de Boeddha in jezelf.

Tao

Mijn kennis van het Taoïsme is nog een stuk beperkter dan van het Boeddhisme, maar omdat er zeker in moderne Tantra vaak een verband gelegd wordt met Tao wil ik het toch even kort genoemd hebben.
Het Taoïsme richt zich in eerste instantie op dit leven, wat is jouw plek in het grotere geheel. Dit grotere geheel is niet een goddelijk iets, maar heel erg tastbaar ‘de natuur’ in de breedste zin van het woord. Daarmee komt jouw eigen ervaring, je eigen pad, centraal te staan. Het is een heel lichamelijk pad; door jezelf zowel fysiek als energetisch fit te houden kan je je potentieel zo veel mogelijk benutten. Vanwege de praktische insteek van het Taoïsme (en vanwege de interesse in seksualiteit?) zijn veel van de Taoïstische technieken in moderne Tantra terechtgekomen. Of er voor de 20e eeuw al contact was tussen Taoïsme en Tantra durf ik niet te zeggen, ik ben het niet tegengekomen.

Kolonialisme

De eerste contacten van het Westen met de meer esoterische stromingen in India (waaronder Tantra en Yoga) zien de Indiërs heel erg als ‘de ander’. Dit zorgt voor een geromantiseerd beeld (zowel positief als negatief) van wat zich in India afspeelt. Zo schrijft Marco Polo (13e eeuw) bijvoorbeeld over yogi’s die honderden jaren oud worden. Vooral de excessen en excentrieke gebruiken krijgen veel aandacht, Tantrika’s die op begraafplaatsen leven, mensenvlees eten, wilde seksuele rituelen uitvoeren, etc.
Zeker Tantra wordt gezien als spannend en taboe, en in beschrijvingen wordt het bijna een karikatuur. Met aan de ene kant een positieve bewondering voor bovenmenselijke prestaties en aan de andere kant een afkeer voor onmenselijke rituelen en gebruiken.

The Omnipotent Oom

Aan het begin van de 20e eeuw kwam een zekere Pierre Bernard op het idee om Yoga te gaan verspreiden in Amerika. Hij noemde zichzelf the Omnipotent Oom en wist met een Amerikaanse handelsgeest al snel een grote schare rijke volgelingen om zich heen te vergaren. Wat zich allemaal afspeelde onder zijn hoede blijft erg obscuur, er zijn beschuldigingen van ontvoering en misbruik, maar hij schijnt ook een leerschool voor Sanskriet opgericht te hebben. In ieder geval wist hij de Yoga en Tantra zo vorm te geven dat dit veel mensen aansprak en legde hij hiermee de basis voor de fysiek gerichte yoga die nu zo populair is.

De Psycho-analyse van Carl Jung

Een belangrijke rol bij de introductie van Oosterse ideeën in het Westen werd gespeeld door de psycho-analyse van onder andere Carl Jung. Chinese en Indiase symboliek werd geïnterpreteerd vanuit de Westerse tijdsgeest en geïncorporeerd in het instrumentarium van de psycho-analist. Een bekend voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld de chakraleer. In klassieke Yoga en Tantra bestaan er verschillende stromingen die een eigen visie op de chakra’s hebben (het grootste verschil zit in het aantal ‘hoofdchakra’s’ dat ze beschreven). Opvallend aan deze klassieke beschrijvingen is dat ze geen psychologische kenmerken aan de chakra’s toekennen zoals nu vaak gebeurt. Dus het idee van je tweede chakra als je ‘sex centre’, je hart chakra voor onvoorwaardelijke liefde, je keel voor expressie, etc. vind je hier niet terug. In klassieke Tantra zijn chakra’s plekken waar je focus op legt tijdens een meditatie, je kan er kleuren en godheden visualiseren, er horen bepaalde klanken/mantra’s bij en ze kunnen zorgen voor verstoringen of ‘ontwakingen’ wanneer er gewerkt wordt met Kundalini-energie die vanuit het basischakra omhoog gebracht wordt.
Hoewel Jung ervoor waarschuwde dat je vanuit een Westers wereldbeeld niet zomaar de symboliek uit Oosterse tradities kan overnemen (want die past niet in ons Judeo-Christelijke systeem) zie je dat dit wel gebeurt. Daarbij moet wel gezegd worden dat er tegenwoordig wel een globalere wereldgeest heerst, de scheiding tussen “Oost” en “West” kleiner is, en er meer openheid is voor het samenkomen van symbolieken.

Osho

Over Osho kan je natuurlijk avonden lang doorpraten en is het eigenlijk heel moeilijk om zijn denkbeelden te scheiden van hoe deze tot uiting zijn gekomen. Ik zal proberen het kort te houden en een paar punten uit te lichten.
Osho had het idee dat het voor de ‘Westerse geest’ niet werkt om stil te zitten en te mediteren, daarvoor zijn we te onrustig. Je moet dus eerst vol in beweging komen en daarna kan je pas de stilte ervaren. Het denkende ego wordt even opzij geschoven en je moet gaan voelen en ervaren. Worden als een kind.
Bij Osho zie je de trend zich doorzetten van the Omnipotent Oom; een charismatische leider (in het geval van Osho kan je gerust guru zeggen) die een schare volgelingen weet te verzamelen. Zo ontstaat er een hele gemeenschap, of commune, rond de levensvisie die hij uitdraagt. De devotie die hieruit spreekt doet ook denken aan de bhakti yoga, het exstatisch beleven van alles wat je doet. Als je beelden ziet van zijn volgelingen dan zie je al snel wat ik bedoel, alles is halleluja.
Osho benoemt ook expliciet het werken met seksualiteit als spiritueel pad. In een soort kinderlijke onschuld (geveinsde onschuld??) wordt er dan ook de nodige vrije seksualiteit bedreven. Het interessante is dat hij hier zelf soms weer kritiek op heeft. Zo zegt hij bijvoorbeeld dat Tantra alleen door vrouwen onderwezen zou moeten worden en niet door mannen. En heeft hij een bijzonder heldere kritiek op waarom (moderne) Tantra niet werkt.

“Tantra failed for two reasons. One was an inner reason – that meditation was not made the central point. And second, Tantra had no special methodology for the perverted and the repressed, so that first their repressions and perversions are settled and they become normal. And once they become normal, then they are introduced to meditation. Only after deep meditation should they be allowed in Tantra experiments. It was a wrong arrangement, so the whole thing became, in the name of a great system, just an exploitation of sex.”

Seksuele Revolutie

In de jaren 60 heb je onder andere in Amerika een hele stroming aan mensen die op zoek gaan naar hun seksuele bevrijding. In deze periode kristalliseert de moderne Tantra zich steeds verder uit. In de klassieke Tantra ging het om een geseksualiseerd ritueel (het doel is spirituele bevrijding, een middel daartoe is seksualiteit in de breedste zin van het woord). Nu wordt het geritualiseerde seks (we willen ons seksueel potentieel benutten, bevrijden en beleven en gieten dat in de vorm van een ritueel zodat dit op een bewuste manier kan). Tantra wordt zo een pad tot seksuele bevrijding, door taboes te doorbreken en je seksualiteit helemaal uit te leven.
In deze tijd zie je heel veel stromen samenkomen, “Tantra” wordt verrijkt met allerlei andere levensbeschouwingen (Westerse magie, Chinese en Westerse alchemie, seksuologie), de Kama Sutra wordt erbij gehaald, etc. Er wordt allemaal verschillend gedachtegoed samengebracht om tot een zo grootse, fijne, en bewust mogelijke seksuele ervaring te komen.
Interessant is ook dat je op dit gebied opvallend veel vrouwen tegenkomt, Margot Anand voorop. De beschrijving van Tantra vanuit een vrouwelijk gezichtspunt, iets wat je in de klassieke Tantra nauwelijks tegenkomt, is nu meer regel dan uitzondering.

Tot Slot

Tantra is altijd in contact geweest met haar omgeving. Door zich ertegen af te zetten of door elementen uit andere tradities over te nemen en verder uit te werken. In de ontwikkelingen rondom Tantra in de laatste eeuw zie je dat Tantra zich ook erg goed leent om mee te nemen in je eigen wereldbeeld. De mystieke taal van Tantra, de geheimzinnige rituelen en de ruimte voor de eigen ervaring bieden veel mogelijkheden voor mensen die hun eigen spiritualiteit aan het ontwikkelen zijn.
Je kan hier vraagtekens bij zetten en je afvragen of je deze moderne vormen wel Tantra zou moeten noemen. Of je kan kijken wat het is in Tantra dat mensen aantrekt, waar ze hun inspiratie uit halen. En dat is ook een vraag die je jezelf kan stellen, kijkend naar het plaatje wat ik hier geschetst heb, en met ruimte om zelf nog andere invalshoeken toe te voegen.

Dus of je nu nieuw bent in tantra, of al jarenlang bezig bent. Blijf jezelf de vraag stellen: “Waar sta ik? En waar staat de persoon/wereld waarmee ik in gesprek ben?” Wanneer dat helderder wordt dan ga je voorbij de discussie en kom je in een inspirerend gesprek wat nieuwe inzichten kan bieden in jezelf en de ander.